«Όλα αυτά από μία τυχαία συζήτηση κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού!» Η εμπειρία ενός μελετητή στο Institute for Advanced Study

Το IAS εξακολουθεί να καλωσορίζει εκατοντάδες μέλη κάθε χρόνο, από όλους τους κλάδους, προκειμένου να ασχοληθούν με τις πνευματικές τους αναζητήσεις και να δουν πού θα τους οδηγήσουν. Αυτό το ακαδημαϊκό έτος, ως μέλος του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), ο Ιωάννης Παπαδογιαννάκης εξετάζει τα γραπτά των πρώιμων χριστιανών θεολόγων για να μελετήσει πώς εκδηλώνονταν τα συναισθήματα στην καθημερινή ζωή στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία γύρω στον 4^ο αιώνα μ.Χ..

Ο κ. Παπαδογιαννάκης μοιράστηκε την προσωπική του οπτική για το τι σημαίνει να είσαι μέλος του IAS, πώς αυτό έχει επηρεάσει την ακαδημαϊκή του δραστηριότητα, καθώς και για τον στόχο των διεθνών ακαδημαϊκών ανταλλαγών.

Πώς είναι μία τυπική ημέρα για εσένα στο IAS; 

Η ημέρα μου ξεκινά με το να βυθίζομαι στην έρευνά μου, η οποία αφορά κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, τα γραπτά του Πατέρα της Εκκλησίας του 4ου αιώνα, Ιωάννη Χρυσοστόμου. Το κηρυκτικό του έργο συνιστά μία πραγματική εγκυκλοπαίδεια για το πώς τα συναισθήματα βιώνονταν, εννοιολογούνταν, θεωρητικοποιούνταν και εκδηλώνονταν στην καθημερινότητα του αρχαίου κόσμου. Έχουμε στην κατοχή μας περίπου 820 γνήσια και 3.000 αμφισβητούμενα κηρύγματα, τα οποία ωστόσο εξακολουθούν να παραπέμπουν στον «χαρακτήρα» του Ιωάννη Χρυσοστόμου και είναι εξίσου χρήσιμα για το έργο μου. Η εβδομαδιαία συνάντηση για ιστορικούς του IAS που διεξάγεται κάθε Δευτέρα και το Σεμινάριο Αρχαίων Σπουδών (Ancient Studies Seminar) αποτελούν τις σημαντικότερες στιγμές της εβδομάδας, παρέχοντας την ευκαιρία για μια δομημένη παρουσίαση και συζήτηση επί των ερευνητικών ιδεών. Εκτός από όλα αυτά, και ανάλογα με την ημέρα, μπορεί να επιλέξω να πάω σε ένα από τα πολλά άλλα σεμινάρια (η παρακολούθηση των σεμιναρίων δεν είναι υποχρεωτική) που διεξάγονται κατά τη διάρκεια του έτους, ή σε μια διάλεξη ή σε ένα σεμινάριο στο Princeton University, που βρίσκεται δίπλα. Λόγω της ιδιαίτερης διεπιστημονικής φύσης της έρευνάς μου, τα σεμινάρια Αρχαίων Σπουδών, Μεσαιωνικών Σπουδών ή Σπουδών Εγγύς Ανατολής με βοηθούν να ενισχύσω τις γνώσεις μου και να ανατροφοδοτήσω το έργο μου, ιδιαίτερα εάν επιλέξω να παρουσιάσω σχετική εργασία.  Στη συνέχεια θα κάνω διάλειμμα για μεσημεριανό, το οποίο, ωστόσο, δεν πρόκειται απλώς για ένα διάλειμμα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια ασύγκριτη ευκαιρία να μάθεις και να ανταλλάξεις ιδέες με μερικούς από τους πιο ευφυείς ερευνητές σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, σε σχετικούς ή φαινομενικά λιγότερο σχετικούς τομείς. Το μεσημεριανό γεύμα είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικό πνευματικά, εν μέρει επειδή ποτέ δεν γνωρίζεις πώς θα εξελιχθεί η συζήτηση και τι είδους ιδέες μπορεί να αποκομίσεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, πέραν των μόνιμων και των φιλοξενούμενων μελών του IAS, υπάρχει μια σταθερή ροή προσωρινών επισκεπτών, οι οποίοι συμμετέχουν επίσης στο μεσημεριανό γεύμα. Για παράδειγμα, χθες συνάντησα τυχαία έναν Κινέζο μελετητή που θα βρίσκεται στο IAS μόνο για λίγες ημέρες και είναι ειδικός στη Μεσαιωνική Κίνα, ενώ ενδιαφέρεται για τη συγκριτική μελέτη της Μεσαιωνικής Κίνας και του Βυζαντίου (ένας τομέας που πάντα ήθελα να εξερευνήσω). Η συζήτηση, που προέκυψε από αυτή την τυχαία συνάντηση στο χαλαρό περιβάλλον της τραπεζαρίας, έθεσε τα θεμέλια για ένα μελλοντικό έργο. Πριν από λίγες ημέρες, κατά τη διάρκεια μιας τυχαίας συζήτησης, αναφέρθηκα σε μια ελάχιστα γνωστή μελέτη ενός λιγότερο γνωστού στωικού φιλοσόφου, του οποίου το έργο σχετικά με τη διαχείριση των αρχαίων περιουσιών αποδείχθηκε θεμελιώδες για τη διαχείριση περιουσιών στον ισλαμικό πολιτισμό. Όταν ο συνάδελφός μου, που είναι ειδικός στον τομέα, έριξε μια ματιά στο έργο του, μου έγραψε το ακόλουθο μήνυμα: «Αυτό είναι απίστευτο, έχω αφιερώσει αρκετό χρόνο στα κλασικά κείμενα για τη διαχείριση της περιουσίας –Κάτων, Βάρρων, Κολουμέλλα– και δεν είχα ακούσει ποτέ γι' αυτόν τον άνθρωπο… Θα πρέπει να είναι σύγχρονος με κάποιες από αυτές τις λατινικές πηγές. Πρόκειται για μια τεράστια προσθήκη στο σώμα των κειμένων! Όλα αυτά από μια τυχαία ανταλλαγή απόψεων κατά τη διάρκεια ενός γεύματος». 

Μετά το μεσημεριανό γεύμα, εμβαθύνω σε δευτερογενείς έρευνες που σχετίζονται με το θέμα της μελέτης μου. Ταυτόχρονα, λόγω του μεγάλου χρονικού περιθωρίου που μου δίνεται, απολαμβάνω την ευκαιρία να διαβάσω αφειδώς μια ποικιλία μελετών που έχω εντοπίσει. Με την πάροδο των ετών, αυτή η πρακτική με βοήθησε να βελτιώσω τις γνώσεις μου και να παραγάγω περισσότερες ερευνητικές ιδέες. Περιστασιακά, μπορεί να οργανώσω ένα σύντομο ταξίδι στις γειτονικές βιβλιοθήκες του Princeton University και του Θεολογικού Σεμιναρίου του Princeton. Η εγγύτητα αυτών των βιβλιοθηκών, σε συνδυασμό με τον πλούτο και τη διαθεσιμότητα/προσβασιμότητα των συλλογών τους, παρέχει οτιδήποτε μπορεί να επιθυμεί ένας ερευνητής. Ο απογευματινός καφές/τσάι και τα μπισκότα από τις 15.00-16.30 μ.μ. είναι μια ακόμη ευκαιρία να συναναστραφούμε και να συζητήσουμε σε ένα χαλαρό περιβάλλον για έναν τεράστιο αριθμό θεμάτων, που καλύπτουν όλα τα είδη των πνευματικών θεματολογιών, από τη συγκριτική γλωσσολογία (π.χ. ελληνικές και εβραϊκές/αραβικές και κινεζικές απεικονίσεις των συναισθημάτων) έως τις ανθρωπολογικές έννοιες του εαυτού. Η χρονική περίοδος μεταξύ 16.00 και 11.00 μ.μ. μού προσφέρει μια ακόμη ευκαιρία να συνεχίσω την αδιάλειπτη ενασχόλησή μου με τα κείμενα και τις ιδέες μου. 

Πώς έχει επηρεάσει αυτή η εμπειρία την ακαδημαϊκή σου πορεία; Ποια στοιχεία θα διατηρήσεις καθώς εξελίσσεσαι επαγγελματικά; 

Κατά τη διεξαγωγή της έρευνάς μου, το γεγονός και μόνο ότι βρίσκομαι στο IAS μοιάζει με έναν παρατεταμένο, συνεχή «καταιγισμό ιδεών», διαφορετικής έντασης. Είναι τόσες οι ευκαιρίες αλληλεπίδρασης με άλλους ερευνητές και οι προτάσεις σχετικά με σημαντικές μελέτες σε άλλα πεδία, των οποίων οι γνώσεις μπορεί να είναι ωφέλιμες και για το δικό μου πεδίο, που καθιστούν αυτή την αλληλεπίδραση μια βαθύτατα συγκλονιστική και συναρπαστική εμπειρία. Αυτές οι επαφές μού επιτρέπουν να συγκρίνω και να αντιπαραβάλω τις μεθόδους εργασίας μου και να αξιολογήσω ή να επανεκτιμήσω τις απόψεις μου. Δεν υπάρχει ημέρα που να μην μου δίνεται η ευκαιρία να μάθω κάτι καινούργιο ή να επανεξετάσω αυτά που ήδη γνωρίζω. Αυτό ενισχύεται από το γεγονός ότι συνδυάζεται με έναν απίστευτο πλούτο πόρων και την απρόσκοπτη δέσμευση του IAS να καλύπτει κάθε πιθανή ανάγκη των μελών του, τόσο των μόνιμων όσο και των φιλοξενούμενων, καθώς και από την εμπιστοσύνη που δείχνει να τους τρέφει. Αυτό το τελευταίο στοιχείο αποτελεί έναν πρόσθετο παράγοντα που συμβάλλει στη διεξαγωγή έρευνας υψηλού επιπέδου, και που δεν αναφέρεται αρκετά συχνά: το καλό ηθικό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το καλό ηθικό, όταν υπάρχει, μόλις και μετά βίας γίνεται αντιληπτό, αλλά όταν απουσιάζει, είναι οδυνηρό. 

Ανάμεσα στα πολλά πλεονεκτήματα που προσφέρει μια υποτροφία στο IAS είναι το πολύτιμο αγαθό του χρόνου. Έχω χρόνο για να σκεφτώ διεξοδικά το έργο μου, χρόνο για να ενημερώνομαι για τις τρέχουσες επιστημονικές εξελίξεις, χρόνο για να αφομοιώσω τεράστιες ποσότητες πληροφοριών και χρόνο για να δοκιμάσω τις ιδέες μου σε κοινό που απαρτίζεται από μερικούς από τους καλύτερους επιστήμονες στους αντίστοιχους τομείς τους. 

Η παραμονή μου στο IAS, εκτός από το γεγονός ότι μου επιτρέπει να αφιερωθώ στο έργο μου, αναζωογονεί και εμπλουτίζει σταδιακά αλλά σταθερά την έρευνά μου, τροφοδοτεί περαιτέρω σκέψεις σε διάφορα πεδία του τομέα μου και «φυτεύει τους σπόρους» για μια σειρά νέων έργων και ιδεών για μελλοντική έρευνα. Χάρη στις αμέτρητες συζητήσεις και αλληλεπιδράσεις, απέκτησα μια νέα οπτική, προσπαθώντας να είμαι ανοιχτός σε νέες ιδέες και μεθοδολογίες και κατανοώντας την ουσιαστική σημασία της ανταλλαγής ιδεών με άλλους μελετητές. Πάνω απ’ όλα, αισθάνομαι δέος όταν αναλογίζομαι την απεραντοσύνη της γνώσης. 

Αυτή είναι η πλέον ανεξίτηλη κληρονομιά της υποτροφίας στο IAS, μέσω της συμμετοχής μου στο τόσο προσεγμένο, ισορροπημένο και καλά συντονισμένο ερευνητικό περιβάλλον που καλλιεργεί τόσο επιμελώς. Είκοσι χρόνια από τότε που ήμουν βοηθός έρευνας σε ένα από τα μέλη του IAS, η ακαδημαϊκή μου δραστηριότητα εξακολουθεί να τροφοδοτείται από τη ζύμωση των ιδεών στις οποίες είχα εκτεθεί τότε. 

Έχει αλλάξει η συνεργασία σου με το IAS την άποψή σου για την αξία των διεθνών ακαδημαϊκών ανταλλαγών ή για τη διεθνή κοινότητα επιστημόνων από την Ελλάδα;

Δεν θα μπορούσα να τονίσω αρκετά την αξία των διεθνών ακαδημαϊκών ανταλλαγών, ιδίως με τον τρόπο που πραγματοποιούνται στο IAS. Ο συνδυασμός του χρόνου που διαθέτω για να ασχοληθώ με την προσωπική μου έρευνα και της δυνατότητας να την παρουσιάσω στο σεμινάριο Αρχαίων Σπουδών μαζί με άλλους εξαιρετικά αφοσιωμένους και ευφυείς ερευνητές, πολλοί από τους οποίους εκπροσωπούν διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς, ή να το συζητήσω με μόνιμα μέλη του IAS, όπως ο Καθηγητής Χανιώτης που είναι κορυφαίος στον τομέα των συναισθημάτων στην αρχαιότητα, οι οποίοι συγκαταλέγονται μεταξύ των πλέον αναγνωρισμένων διεθνών εμπειρογνωμόνων στους αντίστοιχους τομείς τους, είναι πραγματικά μοναδικός. Η «συνταγή» του IAS είναι εξαιρετική και το αναφέρω αυτό συγκριτικά με άλλα ερευνητικά περιβάλλοντα στα οποία έχω βρεθεί στο παρελθόν. Αυτή η έκθεση σε μια ανεξάντλητη ροή ιδεών είναι απίστευτα αναζωογονητική, ιδίως για όσους προέρχονται από χώρες με μικρότερη ή λιγότερο εκτενή ερευνητική κουλτούρα, και έχει τη δυνατότητα να απογειώσει την ακαδημαϊκή τους πορεία. Το θεωρώ συναρπαστικό και απεριόριστα ενθαρρυντικό. Πρόκειται για ένα συναίσθημα το οποίο μοιράζονται ενθουσιωδώς οι επιστήμονες από την Ελλάδα που βρέθηκαν ή βρίσκονται σήμερα στο IAS. Καθώς τα διδακτικά και διοικητικά καθήκοντα στα περισσότερα πανεπιστήμια σε εθνικό και διεθνές επίπεδο επιφορτίζουν με μεγαλύτερο βάρος πολλούς συναδέλφους, το παράδειγμα που θέτει το IAS καθίσταται ακόμη πιο καθοριστικό. 

Η ενδιάμεση έρευνά σου αναφέρει «την αναπτυσσόμενη ακαδημαϊκή μελέτη για τα αρχαία συναισθήματα». Είναι αυτός ένας τομέας που έχει παραμεληθεί; Γιατί πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή στα αρχαία συναισθήματα; 

Ενώ τα συναισθήματα και η συναισθηματική εμπειρία μπορεί κάποτε να θεωρούνταν υπερβολικά εφήμερα, μη ανακτήσιμα ή ιδιοσυγκρασιακά ως προς τη συστηματική και επιστημονική ανάλυσή τους, οι ερευνητές εξετάζουν όλο και περισσότερο τους τρόπους με τους οποίους η μελέτη των συναισθημάτων συνδέεται με θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη σχέση μεταξύ εαυτού και κοινωνίας, νου και σώματος, βιολογίας και πολιτισμού και την αναπαράσταση της βιωμένης εμπειρίας. Η σύγχρονη νευροφυσιολογία έχει επιβεβαιώσει αυτό που ο Αριστοτέλης (ο πρώτος θεωρητικός των συναισθημάτων στον δυτικό κόσμο) είχε αρχικά διαισθανθεί και στη συνέχεια θεωρητικοποιήσει πριν από 2.500 χρόνια: ότι κάθε απόφαση που παίρνουμε είναι, σε διαφορετική ένταση, αλλά πάντοτε, συναισθηματικά φορτισμένη. Αυτό καθιστά ακόμη πιο αναγκαία τη μελέτη τους, όχι μόνο για την καλύτερη κατανόηση του αρχαίου κόσμου, αλλά και επειδή μεγάλο μέρος του σημερινού συναισθηματικού λεξιλογίου μας στη Δύση είναι μέρος της λεξιλογικής και εννοιολογικής κληρονομιάς αυτής της περιόδου, η οποία βρίσκεται κάπου στην αναπτυξιακή γραμμή προς τον συναισθηματικό κόσμο της σύγχρονης Δύσης, τροφοδοτώντας σχεδόν όλες τις προσπάθειες κατανόησης των αντίστοιχων άλλων πολιτισμών μέχρι σήμερα. 

Ως προς τη διεξαγωγή έρευνας για τα συναισθήματα στο Princeton, τόσο το IAS (καθηγητής Χανιώτης) όσο και το Princeton University (Bob Kaster), είναι το ιδανικό μέρος, καθώς έχει προωθήσει τη μελέτη των συναισθημάτων στον αρχαίο κόσμο περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μέρος στις ΗΠΑ. 

Τι ελπίζεις ότι επιφυλάσσει το μέλλον των ελληνικών σπουδών;

Οι ελληνικές σπουδές ως ακαδημαϊκό αντικείμενο προσφέρουν την ευκαιρία στους σπουδαστές να αξιοποιήσουν ένα από τα πλουσιότερα αποθέματα ιδεών και αξιών της ανθρώπινης ιστορίας. Με την κατάλληλη χρηματοδότηση, προσφέρουν ατελείωτες δυνατότητες για καινοτόμες, παραγωγικές, πρωτοποριακές έρευνες που μπορούν να αποτελέσουν ισχυρή υπενθύμιση σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.